ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ – ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ 15ος

του Μιχάλη Δήμα

 

ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑ ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΟΝΟ

 

Ο 15^ος αιώνας αποτελεί σταθμό στην ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος. Έχουμε τη αναγέννηση των κλασικών γραμμάτων και στην τέχνη επιστροφή στα πρότυπα εκείνων των χρόνων. Το έδαφος το είχε προετοιμάσει, όπως είδαμε, η νίκη του Νομιναλισμού, αλλά και μια σειρά από άλλους παράγοντες  βοήθησαν στην ανάδυσή της. Σαν τέτοιους μπορούμε να αναφέρουμε την ανάπτυξη των πόλεων, την οικονομική ευρωστία της ανερχόμενης αστικής τάξης και την εφεύρεση της τυπογραφίας.  Οι συνθήκες είναι πλέον ώριμες για την εμφάνισή της.

Αξίζει να σημειώσουμε, ότι είχε προηγηθεί μια άλλη αναγέννηση των κλασικών γραμμάτων και των τεχνών, όχι και τόσο γνωστή, στο Βυζάντιο στα χρόνια των Παλαιολόγων, από την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης  το 1261 μέχρι την οριστική της πτώση στα χέρια των Οθωμανών. Αν και η βυζαντινή αυτοκρατορία συρρικνώνεται συνεχώς εκείνη την περίοδο και από άποψη οικονομική, στρατιωτική και  διοικητική έχει παραδοθεί στην παρακμή, συμβαίνει το εξής παράδοξο. Στα γράμματα, στις τέχνες και στις επιστήμες γνωρίζει μια τελευταία αναλαμπή. Διαπιστώνεται μια ασυνήθιστη πνευματική άνθηση σε όλους τους τομείς. Μην ξεχνάμε ότι πολλοί λόγιοι της περιόδου εκείνης, πριν αλλά και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης  το 1453, κατέφυγαν στην Ιταλία και τροφοδότησαν το καινούριο πνευματικό κλίμα.  Πέρα από το Βησσαρίωνα που αναδείχτηκε σε καρδινάλιο και υπηρέτησε με πάθος τις ανθρωπιστικές σπουδές και τη φιλοσοφία, υπήρχαν και  Έλληνες λόγιοι ολκής  που δίδασκαν ελληνικά σε ιταλικά πανεπιστήμια όπως ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, ο Ιανός Λάσκαρης  και ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης.

Ο Ανθρωπισμός διαδόθηκε γρήγορα και εκτός Ιταλίας, στην Γαλλία, στη Γερμανία και στις Κάτω χώρες. Η πρώιμη Αναγέννηση αρχίζει από τον 14^ο αιώνα και συνεχίζεται η όψιμη φάση της και τον 16^ο. 

Το 14^ο αιώνα τρεις Φλωρεντινοί πολίτες είναι αυτοί που με το έργο τους θα ανοίξουν το δρόμο για την Αναγέννηση. Δάντης, Πετράρχης και Βοκκάκιος, ο καθένας με τον τρόπο του, γίνονται προπομποί της πνευματικής έκρηξης που θα ακολουθήσει σε όλες της εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής. Με κέντρο τη Φλωρεντία, μια πόλη ακμάζουσα, ο Ουμανισμός επεκτάθηκε αρχικά στην Ιταλία και κατόπιν και εκτός αυτής.

Με τη βοήθεια των αρχαίων κλασικών, οι ουμανιστές, θέλησαν πλέον να ερμηνεύσουν τον κόσμο και τον άνθρωπο διαφορετικά από την πίστη της ρωμαιοκαθολικής  εκκλησίας και πέρα από τη διδασκαλία της. Έτσι θέτουν στο κέντρο του ενδιαφέροντός τους τον άνθρωπο που βασισμένος μόνο στις δικές του ικανότητες και δυνάμεις, πιστεύουν, ότι μπορεί να αναπτύξει τον εαυτό του και να βελτιώσει τον κόσμο και την ζωή του. Για αυτό πρότυπο θεωρείται ο οικουμενικός άνθρωπος και ο πανεπιστήμων, π.χ. Λεονάρδο Ντα Βίντσι και άλλοι. Αρχίζει σιγά σιγά η αμφισβήτηση του κύρους και της αυθεντίας του πάπα και οι άνθρωποι αναζητούν νέους δρόμους για την αυτοπραγμάτωση τους, ακόμα και για τη σωτηρία τους. Ο Ουμανισμός με διάφορους τρόπους συνέβαλε, ώστε τον επόμενο αιώνα να εμφανιστεί το θρησκευτικό κίνημα της Μεταρρύθμισης. Υπήρξαν βέβαια και πάπες φιλότεχνοι, που πλήρωναν αδρά μεγάλους αναγεννησιακούς καλλιτέχνες για να διακοσμήσουν ναούς και άλλα κτήρια. Πολλά από αυτά τα χρήματα όμως προέρχονταν από την φορολογία που επέβαλλαν.

Αν με το Νομιναλισμό έχουμε την ανάδυση του ανθρώπου ως άτομο, με τον Ανθρωπισμό έχουμε την ανάδειξή του σε τέτοιο και αυτό έχει σημασία. Ο άνθρωπος σιγά σιγά σπάει τα δεσμά του από τον κοινοτισμό της αγροτικής κοινωνίας και επιδιώκει την ατομική του ανέλιξη, ευημερία και προβολή. Γι αυτό και ο θαυμασμός για τους αναγεννησιακούς καλλιτέχνες, που αντιμετωπίζονται πλέον σαν πρωτοπόροι δημιουργοί και όχι  απλώς σαν καλοί τεχνίτες που θήτευσαν σε κάποια συντεχνία.

Στην τέχνη, στην αρχιτεκτονική των ναών, επικρατεί ο αναγεννησιακός ρυθμός που ενσωματώνει στοιχεία της κλασικής αρχαιότητας, βλέπε Άγιο Πέτρο στο Βατικανό  και στη ζωγραφική και στη γλυπτική έχουμε μίμηση αρχαίων θεμάτων που παρουσιάζονται με φυσικότητα,  ελευθερία κινήσεων και χάρη. Η προοπτική στη ζωγραφική που ανακαλύπτεται αυτή την περίοδο, άλλαξε για πάντα αυτή την τέχνη. Ακόμα και τα θρησκευτικά θέματα ζωγραφίζονται με αυτόν τον τρόπο. Γι αυτό και στη Δύση μιλάμε πια για θρησκευτική ζωγραφική και όχι για αγιογραφία που έχει άλλες προϋποθέσεις.

Δεν κρίνω σκόπιμο να φορτώσω το σημείωμα με ονόματα αναγεννησιακών δημιουργών και με έργα τους. Αυτά είναι εύκολο να τα βρει κάποιος. Αυτό που με ενδιέφερε να δείξω, είναι η σχέση του Ουμανισμού με τον προηγούμενο αιώνα καθώς και με τον επόμενο. Η κριτική για το χαμηλό ηθικό επίπεδο του ρωμαιοκαθολικού κλήρου καθώς και η αμφισβήτηση της αυθεντίας και της εξουσίας του πάπα έχει αρχίσει ήδη και μέσα στους κόλπους της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας από θεολόγους, μοναχούς και κληρικούς. Οι αιτίες για την εμφάνιση της Μεταρρύθμισης υπάρχουν. Λείπει μόνο η αφορμή…