Ο φεμινισμός ως κοινωνικό κίνημα έκανε την εμφάνιση του στην τέχνη στα τέλη του 1960 και έφερε μεγάλες σημαντικές κοινωνικοπολιτικές αλλαγές. Οι πρώτες υποστηρίκτριες του φεμινισμού στην τέχνη οραματίστηκαν μια επανάσταση στις κοινωνικές δομές στοχεύοντας σε ένα νέο πλαίσιο στο οποίο ο όρος «οικουμενικότητα» θα περιελάμβανε όχι αποκλειστικά έργα και εμπειρίες ανδρών, αλλά και γυναικών αντίστοιχα. Η ιδέα λοιπόν ότι οι γυναίκες θα έπρεπε να είναι σε θέση να εκφράζουν τις κοινωνικές τους εμπειρίες μέσω της τέχνης, έδωσε ζωή στο καλλιτεχνικό φεμινιστικό κίνημα.
Φυσικά, οι γυναίκες δημιουργούσαν αιώνες πριν την εμφάνιση του κινήματος. Ανά τους αιώνες, βρίσκουμε τις γυναίκες να ασχολούνται με τις τέχνες και τα γράμματα. Στον χώρο των τεχνών εμφανίζονται είτε ως δημιουργοί είτε ως εκφραστές νέων μορφών καλλιτεχνίας, προτύπων, συλλογών, πηγών έμπνευσης είτε ως ιστορικοί και κριτικοί τέχνης. Το γυναικείο φύλο δεν έπαψε ποτέ να παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της τέχνης. Μάλιστα, σύμφωνα με την ιστορία του Pliny the Elder, ενός Ρωμαίου συγγραφέα που έζησε τον πρώτο αιώνα μ. Χ., η πρώτη ζωγραφιά που έγινε ποτέ ήταν έργο μιας γυναίκα και είχε τίτλο «Dibutades». Το σχέδιο απεικόνιζε τη μορφή του εραστή της σε έναν τοίχο. Είτε αληθεύει είτε όχι η συγκεκριμένη ιστορία, αξίζει να σημειωθεί ότι αν και στη Δυτική μυθολογία αναφέρεται χαρακτηριστικά πως η καλλιτεχνική δημιουργία ξεκινάει από το γυναικείο φύλο, μέχρι και το τέλος του 20ου αιώνα πολύ λίγη σημασία δόθηκε στις γυναίκες δημιουργούς.
Η καθημερινή ενασχόληση των γυναικών με την τέχνη ήταν και είναι αδιαμφισβήτητη, ωστόσο δεν ήταν λίγες οι φορές που η θέση τους στο καλλιτεχνικό στερέωμα δέχθηκε ισχυρές επιθέσεις και αμφισβητήσεις. Οι δυσκολίες εμφανίζονταν από το πρωταρχικό στάδιο της εκπαίδευσης στον χώρο μέχρι και το τελευταίο, που ήταν φυσικά η εμπορία των έργων τους.
Acedemie Julian, Mina Carlson-Bredberg
Υπήρχαν αρκετοί λόγοι που είχαν οδηγήσει στον αποκλεισμό των γυναικών από τις θεσμικές δομές του κόσμου της τέχνης. Οι γυναίκες όχι μόνο είχαν θεωρηθεί απειλή σε ένα κόσμο που ο ανταγωνισμός ήταν ήδη μεγάλος αλλά είχαν θεωρηθεί και κατώτερες ή ανίκανες ως προς τη δημιουργική ιδιοφυΐα. Θα μπορούσαν πιθανώς να κάνουν διακοσμητικά σχέδια αλλά όχι μεγάλα και δυνατά έργα ως επαγγελματίες καλλιτέχνες. Ένας ακόμη παράγοντας ήταν το γεγονός ότι οι γυναίκες για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα δεν είχαν γενικά το δικαίωμα της μόρφωσης, πόσο μάλλον της εκπαίδευσης στον χώρο των τεχνών.
Από την αρχαιότητα μέχρι τον 19ο αιώνα, ελάχιστες ήταν οι γυναίκες καλλιτέχνες που συγκαταλέγονται ανάμεσα στους «σπουδαίους ζωγράφους», ακόμη και αν σε πολλά κείμενα αναφέρονται σπουδαίες γυναικείες μορφές με περίσσιο ταλέντο στη ζωγραφική που ξεπέρασαν κάθε κοινωνικό περιορισμό που ετίθετο σε έναν τομέα κατά κόρον ανδροκρατούμενο.
Self-Portrait 1902 Gwen John 1876-1939
Artemisia Gentileschi – Self-Portrait Martyr
Πώς λοιπόν οι γυναίκες κατάφεραν να βρεθούν σε πρώτο πλάνο; Πως κατάφεραν να ξεπεράσουν την αφάνεια, να ξεθάψουν τις προγόνους τους από τα βιβλία της ιστορία και να τις αναστήσουν από την ανυπαρξία. Πως πλέον γνωρίζουμε ονόματα όπως η Artemisia Gentileschi και η Gwen Mary John που άλλοτε ήταν άγνωστα; Πώς έκαναν τις καλλιτεχνικές τους φωνές να ακουστούν τόσο δυνατά, ώστε να πουν τη δική τους ιστορία και μάλιστα σε ένα ευρύ ακροατήριο, όταν η ιστορία της τέχνης φαίνεται να τις περιθωριοποιεί και να τις αγνοεί;
Η σημαντικότερη καμπή για την αλλαγή της ιστορίας έγινε στο Παρίσι του τέλους του 19ου αιώνα. Ήταν η καθοριστική στιγμή για τις αγνοημένες, ελάχιστα κατανοητές γυναίκες καλλιτέχνες για να ξεπεράσουν τις κοινωνικές προκαταλήψεις, να μπορέσουν να πάρουν επισήμως μαθήματα, να μπουν στις ακαδημίες της τέχνης και να εκπαιδευθούν με σοβαρό τρόπο. Μέχρι το 1897 οι γυναίκες ήταν αποκλεισμένες από τις επίσημες δομές εκπαίδευσης, δεν γίνονταν δεκτές από την École des Beaux Arts και ήταν αναγκασμένες να ακολουθούν άλλες πρακτικές εκμάθησης ή να δημιουργούν δικούς τους χώρους για να καταφέρουν να προβάλλουν τη δουλειά τους.
Marie Bashkirtseff, In The Studio (1881)
Όταν οι σπουδές στην Beaux Arts ήταν δωρεάν για καλλιτέχνες γένους αρσενικού, οι γυναίκες έπρεπε να πληρώσουν για την εκπαίδευσή τους, να παρακολουθήσουν ιδιωτικά μαθήματα ή να παρακολουθήσουν μαθήματα μόνο σε ιδρύματα όπως η Académie Julian, η πρώτη σχολή τέχνης για γυναίκες, που ιδρύθηκε από τον Rodolphe Julian. Ακόμα και όταν εισήχθησαν σε σχολές τέχνης απαγορεύτηκε στις γυναίκες να δουλεύουν με γυμνά μοντέλα, ενώ στο επίσημο σαλόνι του Παρισιού το 1881, ο αριθμός των γυναικών που εκπροσωπούνταν στην ετήσια έκθεση μειώθηκε κατά το ήμισυ, όταν οι διάσημοι καλλιτέχνες εκείνης της εποχής – που ήταν περιέργως άνδρες – ανέλαβαν για λογαριασμό του κράτους τη διοργάνωσή του. Οι προκλήσεις και τα εμπόδια στο δρόμο των γυναικών καλλιτεχνών ήταν πολλά, παρόλα αυτά οι γυναίκες τα υπερέβησαν συχνά κερδίζοντας αξιόλογες τιμές και επαίνους για τη δουλειά τους.
Beaury-Saurel Dans le bleu, Αμελί Μπορί-Σορέλ (1894)
Οι πρώτες γυναίκες που κατάφεραν να ξεχωρίσουν ήταν η Αμελί Μπορί-Σορέλ, η πρώτη διευθύντρια της Ακαδημίας Julian, η Λουίζ Μπρεσλάου και η Μαρί Μπασκιρτσέφ, μετά την έκδοση του Ζουρνάλ που την έκανε διάσημη στη Γαλλία όταν δημοσιεύθηκε σε δεκάξι τόμους, στους οποίους περιγράφεται η ιστορία της αστικής τάξης, η απογοήτευσή της για τους περιορισμούς της γαλλικής και ευρωπαικής κοινωνίας όσον αφορά τις γυναίκες αλλά και η πορεία και οι αγώνες των γυναικών για να υπάρξουν στο καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλον της εποχής τους.
Maria Luise Katharina Breslau, La Toilette
Αυτός ο αγώνας συνεχίστηκε για πολλά χρόνια, με την γυναικεία θέληση να διεκδικεί την θέση του στο καλλιτεχνικό στερέωμα πόντο-πόντο. Όμως, η ανδρική αντίληψη επικρατούσε στους κύκλους των καλλιτεχνών και φυσικά στην πατριαρχική κοινωνία του 19ου και 20ου αιώνα. Οι άνδρες του χώρου της τέχνης εκούσια εξοστράκιζαν τις γυναίκες θεωρώντας τες κατώτερες ως προς την παρουσία και το δημιουργικό τους ταλέντο. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ένα από τα πιο «τραγικά» σχόλια στην ιστορία της κριτικής τέχνης, που έγινε μάλιστα στα μέσα του 20ου αιώνα. Ο καλλιτέχνης και διδάσκαλος Hans Hoffmann σχολίασε με στόχο να κολακεύσει– αποτυχημένως προφανώς – το έργο της αφηρημένης εξπρεσιονίστριας ζωγράφου Lee Krasner: «Είναι τόσο καλό, που δεν θα φανταζόταν κανείς ότι έχει γίνει από μια γυναίκα».
Το 1919 ήταν μία πολύ σημαντική στιγμή για τα πρώτα προ-φεμινιστικά κινήματα καθώς ιδρύθηκε το Bauhaus Academy. Το Bauhaus θεωρήθηκε ως προοδευτικό ακαδημαϊκό ίδρυμα, καθώς ήταν η πρώτη σχολή που υποστήριξε την ισότητα μεταξύ των φύλων και δέχτηκε τόσο άνδρες όσο και γυναίκες φοιτητές στα προγράμματά του. Το σχολείο είχε σημαντικό αντίκτυπο στην ανάπτυξη της τέχνης, της αρχιτεκτονικής, της γραφιστικής, της εσωτερικής διακόσμησης, της βιομηχανικής σχεδίασης και της τυπογραφίας και από κει προήλθαν πολύ σημαντικοί αξιόλογοι καλλιτέχνες με μεγάλο ποσοστό αυτών να είναι γυναίκες.
Η πρώτη ουσιαστική αλλαγή στον καλλιτεχνικό χώρο παρουσιάζεται περίπου το 1950 και θεμελιώνεται το 1960 με το φεμινιστικό κίνημα. Το 1957 το δοκίμιο του περιοδικού Ζωή περιλαμβάνει την φωτογραφία που ονομάζεται «Γυναίκες Καλλιτέχνες σε υπεροχή» και το 1965 γίνεται μία έκθεση εξολοκλήρου για γυναίκες καλλιτέχνες με τίτλο «Γυναίκες καλλιτέχνες της Αμερικής, 1707-1964, σε επιμέλεια από τον William H. Gerdts, στο Μουσείο Νιούαρκ.
Η ραγδαία διάδοση του φεμινισμού το 1960 φέρνει μία ριζική αλλαγή σε όλους τους τομείς, και φυσικά και στην τέχνη. Μία «έκρηξη» της γυναικείας φύσης ήρθε να ταράξει τα νερά σε Ευρώπη και ΗΠΑ. Οι κοινωνικές αυτές αλλαγές είχαν ξεκινήσει από στις αρχές του 20ου αιώνα και αναπτύχθηκαν αργά, αλλά σταθερά, και μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με το πέρασμα του χρόνου και την ενδυνάμωση των νέων αντιλήψεων, επηρέασαν σε παγκόσμια εμβέλεια την κοινωνική, επαγγελματική και πολιτική διαμόρφωση των κοινωνιών, που προηγουμένως περιοριζόταν στα χέρια των ανδρών. Οι γυναίκες πια όχι μόνο σπουδάζουν, αλλά διδάσκουν σε σχολές και πανεπιστήμια τη μαγεία της τέχνης. Η παρουσία των γυναικών καλλιτεχνών σε μουσεία και γκαλερί ενθαρρύνεται, ενώ όλο και περισσότερες γυναίκες δημιουργούν και μοιράζονται το έργο τους με τον έξω κόσμο χωρίς δισταγμούς.
Helen Frankenthaler, μια από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αφηρημένου εξπρεσιονισμού στις ΗΠA
Jane Wilson, the most influential woman artist of the 1950s
Jane Wilson for Life magazine
Γυναίκες ιστορικοί τέχνης ξεκίνησαν, στα μέσα του 1970, να οργανώνουν εκθέσεις με επίκεντρο την γυναικεία καλλιτεχνική παραγωγή όπως για παράδειγμα την έκθεση που οργανώθηκε από την Linda Nochlin και την Ann Sutherland Harris για το Los Angeles County Museum of Art, με τίτλο «Γυναίκες Καλλιτέχνες: 1550- 1950», που ανέδειξε τον πλουραλισμό των χαρισματικών γυναικών καλλιτεχνών στην πορεία της Ευρωπαϊκής και Αμερικανικής ιστορίας.
Το 1980 παρατηρείται μία εκτόξευση του φεμινιστικού κινήματος. Ένα γκρουπ ανώνυμων καλλιτέχνιδων και επαγγελματιών στον τομέα της τέχνης, σχημάτισαν τις Guerrilla Girls, μία ομάδα ακτιβιστριών με σκοπό την αναγνώριση των γυναικών τόσο στην τέχνη, όσο και σε άλλους τομείς.
Διαμαρτυρίες, παρεμβάσεις σε πολιτιστικές εκδηλώσεις, αφισοκόλληση στους τοίχους του Μανχάταν, είναι μερικές από τις δραστηριότητες των μελών της ομάδας, που φορώντας μάσκες γορίλλα προσπαθούν να αφυπνίσουν τους ανθρώπους της τέχνης και το ευρύ κοινό. Κανείς δε γνωρίζει την ταυτότητά τους, το μόνο που είναι γνωστό είναι ότι και οι ίδιες προέρχονται από τον χώρο της τέχνης και μάχονται για έναν κοινό σκοπό. Το 1989, η ομάδα αυτή ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων όταν δημοσιεύει την παρακάτω πλέον διάσημη καυστική λίστα:
Τα Πλεονεκτήματα μιας Καλλιτέχνιδας:
Δουλεύει χωρίς να την πιέζει η επιθυμία της επιτυχίας.
Δε συμμετέχει σε εκθέσεις που περιλαμβάνουν έργα ανδρών.
Ξέρει ότι ίσως κάνει καριέρα μετά τα 80.
Μπορεί να είναι σίγουρη για το ότι το έργο της θα χαρακτηριστεί ως «γυναικείο».
Ίσως δει τις ιδέες της να παίρνουν ζωή σε έργα άλλων.
Έχει την ευκαιρία να διαλέξει ανάμεσα στην καριέρα και τη μητρότητα.
Δεν είναι αναγκασμένη να καπνίζει τεράστια πούρα και να φοράει ιταλικά κοστούμια
Θα έχει περισσότερο χρόνο να δουλέψει όταν ο σύντροφός της την αφήσει για κάποια νεότερη.
Το έργο της ίσως συμπεριληφθεί στις ανανεωμένες εκδόσεις βιβλίων της ιστορίας της τέχνης
The Advantages Of Being A Woman Artist 1988 – Guerrilla Girls
Ο στόχος των Guerrilla Girls, όμως, ήταν να ενθαρρύνουν μελετητές και σπουδαστές να βοηθήσουν στην ανάδυση όλων των ξεχασμένων καλλιτέχνιδων των περασμένων αιώνων, ώστε να επιτύχουμε μία ισότιμη καταξίωση στον χώρο της τέχνης. Και ως ένα βαθμό τα καταφέρνουν φέρνοντας ριζικές αλλαγές.
Η φεμινιστική τέχνη αμφισβητήθηκε πολλές φορές, ιδιαίτερα την περίοδο του μοντερνισμού, με το ερωτημα αν πραγματικά αντιπροσώπευε την «οικουμενικότητα». Έτσι οι γυναίκες, εκτός από την ενασχόλησή τους με τις παραδοσιακές μορφές τέχνης, στράφηκαν και στις περισσότερο μη-παραδοσιακές μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης (performance art, video art, συνδυασμός φωτογραφίας και κειμένου). Η ανοιχτή στους πειραματισμούς φεμινιστική τέχνη, σηματοδότησε κατά κάποιον τρόπο τη μετάβαση από το μοντερνισμό στο μεταμοντερνισμό και την απόδειξη και εγκαθίδρυση της γυναικείας ταυτότητας στην τέχνη. Η γυναικεία πτυχή της τέχνης έδωσε και συνεχίζει να δίνει σήμερα – πολύ περισσότερο μάλιστα – ένα ηχηρό μήνυμα ελευθερίας σχετικά με την ταυτότητα, τη σεξουαλικότητα, την πολιτική και την ιστορία.
Η φεμινιστική τέχνη, πριν καν θεωρηθεί ή ονομαστεί φεμινιστική, έθεσε ζητήματα και προβληματισμούς που αφορούν την έμφυλη ταυτότητα, συνετέλεσε σε ένα μεγάλο αριθμό αλλαγών αναφορικά με τον τρόπο θεώρησης διαφόρων μορφών τέχνης, και διεκδίκησε την καλλιτεχνική εκπαίδευση και τις εκθεσιακές ευκαιρίες για την γυναίκα δημιουργό. Σήμερα, τα ζητήματα φύλου έχουν επεκταθεί σε μια συνολικότερη διαπραγμάτευση των σύγχρονων ταυτοτήτων. Η συμμετοχή καλλιτεχνιδών σε μεγάλες διοργανώσεις αποτελεί γεγονός στη σύγχρονη εικαστική πραγματικότητα, γεγονός που συνδέεται με την ιστορία της τέχνης και αποτελεί απόρροια κοινωνικοπολιτικών αλλαγών σε ολόκληρο τον κόσμο. O αγώνας ακόμα συνεχίζεται.
«Πρέπει να γίνει ευρέως κατανοητό ότι δεν υπάρχει γυναικεία τέχνη, υπάρχει η τέχνη των μορφών, των χρωμάτων, των σχημάτων και δεν κάνει διακρίσεις στους δημιουργούς. Η τέχνη δεν γνωρίζει και δεν πρέπει να γνωρίζει γένος, φυλή, φύλο, εξουσία, ομορφιά, πλούτο. Η Τέχνη είναι ένα σπουδαίο εργαλείο που μπορεί να πάει τον άνθρωπο ένα βήμα παραπέρα.»https://dromospoihshs.home.blog/2020/11/25/women-artists-how-feminism-affected-art/#like-12668
imaginistes 