Το Μπραχάμι έχει ιστορία; (14)…Η ονομασία του χωριού

Από το Λεύκωμα του Δήμου «ΑΠΟ ΤΟ ΜΠΡΑΧΑΜΙ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΔΗΜΗΤΡΙΟ» Εικόνες από το παρελθόν του ΒΑΣΙΛΗ ΚΑΡΔΑΣΗ

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Η ονομασία Μπραχάμι απαντάται σε δύο τοποθεσίες της ευρύτερης περιοχής της
Αθήνας. Τόσο στον τόπο που στη συνέχεια εξελίχθηκε στο δήμο Αγίου
Δημητρίου, όσο και σε οικισμό του δήμου Αμαρουσίου, περιοχή που βρίσκεται
στα νότια του δήμου πλησίον της εκκλησίας του Αγίου Θωμά. Στις πρώτες
δεκαετίες του 19ου αιώνα –απ’ όσα τουλάχιστον στοιχεία καταφέραμε να
συγκεντρώσουμε- η ονομασία είναι κοινή για τις δύο τοποθεσίες. Είναι απολύτως
λογικό λοιπόν, να θεωρεί βάσιμα κανείς ότι η ονομασία απολείπεται από την
πρόσφατη στους χρόνους εκείνους, περίοδο της Τουρκοκρατίας. Όταν ο
βρετανός ταξιδιώτης Christopher Wordsworth σε μία από τις πολλές περιηγήσεις
που πραγματοποίησε στην Αττική στο διάστημα 1832-33, επισκέφθηκε τα
προάστια βόρεια της πόλης των Αθηνών, το Μαρούσι, την Κηφισιά και το
Ηράκλειο, επισήμανε στις σημειώσεις του: «Μερικά από τα υπόλοιπα χωριά που
φαίνονται στη διαδρομή είναι το Καλογρέσι [Καλογρέζα], κάτω από το Λυκαβηττό
(;) και σε κατεύθυνση προς τα βορειοανατολικά, το Μπραχάμι, δέκα λεπτά
νοτιοδυτικά του Πελλικού και το Λογοθέτη δέκα λεπτά νότια από το Μπραχάμι»
.
Το Νοέμβριο του 1835 όταν η βαυαρική Αντιβασιλεία όρισε με Βασιλικό Διάταγμα
τη διοικητική διαίρεση της επαρχίας Αττικής, συμπεριέλαβε το Μπραχάμι με 7
κατοίκους στο δήμο Αμαρουσίου.
Λίγο αργότερα στις 16 Δεκεμβρίου του 1836 ο σκωτσέζος George Finley, ο
αγοραστής μεγάλων εκτάσεων γης στην Αττική, έγραψε στον παλαιό φίλο του

άγγλο τοπογράφο και περιηγητή William Martin Leake, τον πρόδρομο της
γεωγραφίας του ελληνικού χώρου: «Στους λόφους πίσω από το Καλαμάκι
[Κallimaki στο πρωτότυπο] υπάρχουν πολλοί πυρόλιθοι και ένας τύμβος μεταξύ
αυτού και του Μπραχαμίου [Birhami στο πρωτότυπο] -4 ιερά κτίρια με μεγάλους
όρθιους κυβόλιθους, κοντά στο Μπραχάμι άλλος ένας δήμος. Στο λόφο που
λέγεται Πανί, πάνω από την περιοχή Τράχωνες, σε μια κορυφογραμμή, υπάρχει
ένας σημαντικός ναός. Η κορυφή του λόφου έχει χρησιμοποιηθεί ως λατομείο.
Στο ακρωτήριο του Αγ. Κοσμά άλλος ένας δήμος.»
Είναι προφανές ότι ο Finley
αναφέρεται στο Μπραχάμι της περιοχής των Τραχώνων, το Μπραχάμι που
αφορά εμάς.
Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα λοιπόν οι ξένοι ταξιδιώτες επισκέπτονται
δύο διαφορετικά μέρη, το ένα βόρεια της πόλης των Αθηνών και το άλλο στη
νοτιοδυτική Αττική εντυπώνοντας την ονομασία Μπραχάμι. Η ίδια η Διοίκηση του
νεοσύστατου κράτους ορίζει Μπραχάμι τον οικισμό του Αμαρουσίου. Σε κάθε
περίπτωση και εκ των υστέρων κρίνοντες, η ονομασία που διατηρήθηκε επί
μακρόν μέσα στο χρόνο είναι του Μπραχαμίου των Τραχώνων, ο σημερινός
Άγιος Δημήτριος.

Σαν παραμύθι …
Η προέλευση του ονόματος είναι περισσότερο συγκεχυμένη, απ’ όσο ευρέως
πιστεύεται. Η απόδοση της λέξης σε κάποιον Μπραχάμ πασά είναι το προφανές
και ο συνήθης ισχυρισμός πολλών παλαιών κατοίκων. Είναι σίγουρο όμως ότι
αυτή η εκδοχή προκύπτει από την άγνοια και όχι από την εμπεριστατωμένη

γνώση του πράγματος. Είναι δηλαδή ένας αληθοφανής, πλην όμως ελάχιστα
τεκμηριωμένος ισχυρισμός.
Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να σταθούμε στην αξιόλογη προσπάθεια που ξεκίνησε
πριν από 25 χρόνια περίπου στην τοπική εφημερίδα Ελεύθερη Γνώμη που
εξέδιδε ο Μάκης Παπούλιας, προσπάθεια που αποσκοπούσε στη συγκέντρωση
πληροφοριών για την ιστορία του Μπραχαμίου. Με συνεντεύξεις από γηραλέους
Μπραχαμιώτες, γόνους των παλαιών οικιστών, η εφημερίδα επιχείρησε να
προσεγγίσει μέσω μαρτυριών την ιστορική διαδρομή της περιοχής.
Ο Γεώργιος Χρήστου Τζανέτος έδωσε τη δική του εκδοχή για την ονομασία του
τόπου και την εξέλιξη της γαιοκτησίας. Ας μεταφέρουμε αυτούσια την αφήγησή
του, όπως καταγράφηκε στην εφημερίδα
«Προ του 1821 ήταν ο Μπραχάμ Πασάς, ο οποίος κατείχε ολόκληρη την περιοχή,
η οποία είχε όρια προς βορρά την οδό Βουλιαγμένης, βορειοδυτικά το ρέμα που
πήγαινε στο Έδεμ, νοτιοανατολικά επίσης είχε το όριο των Τραχώνων και
κατέβαινε μέχρι το Πανί και συνέχεια μέχρι τη θάλασσα. Πλούσιο το βιός του και
οι εκτάσεις που κατείχε δεν τις έφτανε το μάτι του ανθρώπου. Ο Πασάς είχε σαν
στενό του βοηθό στις καλλιέργειες τον Γεώργιο Αναστ. Τζανέτο. Απ’ ότι θυμάμαι
από τους προγόνους μου τον Πασά είχε συγκινήσει η προσήλωση του Τζανέτου
στα απέραντα κτήματα και στη φροντίδα τους και ελέγετο ότι ήταν της απολύτου
εμπιστοσύνης του. Όταν ετελείωσε ο πόλεμος, ήλθε ένα Αγγλικό Υπερωκεάνειο
(sic) στο Νέο Φάληρο και περισυνέλεγε Τούρκους προέδρους, Μουχτάρηδες και
Πασάδες. Ως η περιοχή ήτο έρημος, ο Γ. Τζανέτος μ’ έναν ημίονον παρέδωσε
τον Πασά εις το Αγγλικό Υπερωκεάνειο, εκείνος δε του παρεχώρησε το ήμισυ της

εκτάσεως. Ο Γεώργιος Τζανέτος κατήγετο εκ Μεθάνων ως και η σύζυγός του.
Είχαν αποκτήσει έξι τέκνα. Δύο υιούς, τον Αναστάσιον και Αντώνιον Τζανέτον και
τέσσαρας θυγατέρας, αι οποίαι ήλθον εις γάμον η πρώτη με τον Αθηναίον
Συντηλήν, η δεύτερη με τον Αθηναίον Αναγνώστου, η Τρίτη με τον Κωνσταντίνον
Πέτρου ή Κωτσίπετρον και η τέταρτη με τον Μιχ. Στρατηγόν. Έκτοτε λοιπόν
ήρχοντο εκ Μεθάνων και εξ άλλων περιοχών κάτοικοι οι οποίοι αγόραζαν από
τας θυγατέρας του Γ. Τζανέτου τα κτήματα, τα οποία ο γέρος τα είχε διανείμει εξ
ίσου σε όλα τα παιδιά. Και έτσι εγκατασταθήκανε στο Μπραχάμι ο Γεώργ.
Γεωργίου ή Τσινιάρης, ο οποίος απέκτησε πολλά παιδιά. Επίσης οι οικογένειες Γ.
Παπαϊωάννου, Π. Ζαχαριά, Κυριάκου Στριγγάρη, Σταμ. Τριανταφύλλου, Γεωργ.
Τριανταφύλλου, Σταμ. Τσορού, Νικ. Αναστ. Τριανταφύλλου και άλλες, όλες από
τα Μέθανα».
Ένας γλυκός μύθος, ένα όμορφο αναντίρρητα παραμυθάκι καταχωρισμένο στην
άγραφη ιστορία, αυτή που μεταδίδεται προφορικά από γενιά σε γενιά, που
συντηρεί μνήμες και εκτρέφει ιδεολογήματα. Τόσο ξένο ωστόσο από την ιστορική
τεκμηρίωση. Διότι εννοείται ότι οι Τούρκοι δεν αποχώρησαν κάτω από τέτοιες
διαδικασίες, αναφερθήκαμε ήδη σ’ αυτό το ζήτημα. Και η αττική γη δεν
παραχωρήθηκε, αλλά πουλήθηκε από τους τούρκους ιδιοκτήτες και μάλιστα με
την κάλυψη των Μεγάλων Δυνάμεων. Και τέλος-τέλος ο Γεώργιος Τζανέτος είναι
ένας από τους έξι Μπραχαμιώτες που αναφέρονται ως αγοραστές γης στο
Μπραχάμι το έτος 1841 [βλ. παρακάτω διανεμητήριο συμβόλαιο].
Όμως είναι εμφανές ότι η έλλειψη γραπτών τεκμηρίων οδηγεί εύλογα και εύκολα
στη συγκρότηση του μύθου. Η μυθοπλασία είναι η τελική διέξοδος στις κοινωνίες
που επιχειρούν να βρουν το νήμα της ύπαρξής τους. Κι εννοείται βεβαίως ότι
στον μύθο παρεισφρύουν και πραγματικά, αληθινά στοιχεία. 

Όπως προκύπτει λοιπόν από υλικό που απόκειται στα Γενικά Αρχεία του
Κράτους12 κάποιος Μπρεχάμ Εμίζης εμφαίνεται ως κάτοχος ιδιοκτησιών στην
περιοχή Χαλανδρίου στην περίοδο πριν την Επανάσταση. Ο γιος του με το ίδιο
όνομα και οι εγγονές του είχαν μεταφερθεί –προφανώς μετά την ίδρυση του
κράτους- στο Μισίρι (Αίγυπτο). Είναι η μοναδική επίσημη αναφορά σε παλαιό
έγγραφο που αναφέρεται στη συγκεκριμένη ονομασία, απ’ όπου είναι πιθανό να
προέρχεται το Μπραχάμι ως τοπωνύμιο.
Βεβαίως αυτή η εκδοχή συμπίπτει με την τάση των περισσότερων και
παλαιότερων ιστορικών της πόλης των Αθηνών, που συσχέτισαν την ονομασία
Μπραχάμι με κάποιο τουρκικό όνομα. Οι πιο σύγχρονοι ιστορικοί αναπαράγουν
τις ήδη διατυπωμένες παλαιές απόψεις.
Ο Σπυρίδων Λάμπρος σε δημοσίευσή του στα 189613 βάζει τα θεμέλια. Αποδίδει
το όνομα του χωριού σε τουρκικό όνομα, όπως άλλωστε και το Χασάνι. Με
έμμεσο αλλά σαφή τρόπο ο Λάμπρος αποκλείει την εβραϊκή προέλευση του
ονόματος.
Σε άλλη δημοσίευσή του ο Σπυρίδων Λάμπρος14 συμπεριέλαβε ονόματα
Τούρκων της Πελοποννήσου. Χαρακτηριστικά αναφέρονται Ημπραήμη,
Ηπρεήμης και Μπρεϊμι, όλοι μουσουλμάνοι αξιωματούχοι της Πελοποννήσου..
Στην ίδια δημοσίευση αναφέρεται και τουρκικόν όνομα Χασάνη.
Λίγα χρόνια μετά τον Σπ. Λάμπρο, ο Ιωάννης Σαρρής επιχείρησε να καταγράψει
και να ερμηνεύσει τοπωνύμια της Αττικής με δημοσίευσή του στο περιοδικό
Αθηνά15. Απέδωσε το όνομα Μπραχάμι στο τουρκικό όνομα Πεχράμ, ενώ το
Χασάνι σε κτήμα κάποιου Χασάν. Ο πολύς Δημήτριος Καμπούρογλους στα 1920

σημειώνει στην εισαγωγή του Αναδρομάρη της Αττικής: «Μας χαιρετούν κάτω
από τα πέτρινα σαρίκια των ο Μπραχάμης και ο Χασάνης», ενισχύοντας την
άποψη περί ονομάτων που ανήκαν σε Τούρκους της παλιότερης εποχής.
Και η Κηφισσιά, τοπική εφημερίδα των βορείων προαστίων που ερευνά τα
τοπωνύμια της περιοχής στα 1927 επαναλαμβάνει το προφανές: ο Μπραχάμαγάς

έδωσε το όνομά του στο Μπραχάμι του Μαρουσίου. Τι πασάς, τι αγάς,
αξιωματούχοι είναι και οι δύο.
Την εβραϊκή προέλευση του ονόματος Μπραχάμι, χωρίς ωστόσο να παραπέμπει
στις αναγκαίες αναφορές, υιοθέτησε ο Κώστας Μπίρης, ο σημαντικότερος
πρόσφατος μελετητής της ιστορίας των Αθηνών: «Παλαιά τοπωνυμία
προκύψασα πιθανώς από Εβραίον ιδιοκτήτην Αβραάμ».
Για το Χασάνι μιλήσαμε ήδη. Όλες οι πηγές συγκλίνουν ότι το όνομα της
περιοχής προήλθε από κάποιον Τούρκο με το όνομα Χασάν. H περιοχή,
παραλιακή ζώνη στην ουσία, συμπεριλήφθηκε στα όρια του δήμου Αθηναίων με
το Βασιλικό Διάταγμα της 30ής Αυγούστου 1840, μαζί με τον Καρά (Ηλιούπολη)
και τους Τράχωνες19. Για το Σπιθάρι οι απόψεις συγκρούονται. Ο παλαιότερος
Σαρρής ισχυρίστηκε ότι στην αρβανίτικη γλώσσα σπιθάρι σημαίνει τη μικρή
δεξαμενή που δημιουργείται ανάμεσα σε πέτρες, όπου διατηρείται για μικρό
διάστημα ποσόστητα ύδατος20. Ο Μπίρης από την πλευρά του αντιτείνει ότι
πρόκειται για την παραμόρφωση αρχαίου ελληνικού τοπωνυμίου (εις Πιθάρι).

Η ονομασία Καλογήρους, πασίγνωστη περιοχή στον πληθυσμό της Αθήνας,
αναφέρεται στην πλατεία απ’ όπου ξεκινούν τα όρια του δήμου Αγίου Δημητρίου.
Για τους περισσότερους εικάζεται ότι η ονομασία προήλθε από την ύπαρξη των
αδελφών Τριανταφύλλου, μεθενίτικης παλαιάς οικογένειας, που παντρεύτηκαν
ηλικιωμένοι και συνεπώς για πολλά χρόνια εθεωρείτο ότι θα μείνουν
γεροντοπαλλήκαρα, γι’ αυτό και Καλογέροι. Άλλοι μιλούν για τέσσερα κι άλλοι για
πέντε αδέλφια. Και ο Κώστας Μπίρης και ο Γιάννης Καιροφύλας, υιοθετούν
πάντως το συγκεκριμένο ισχυρισμό για τους Τριανταφυλλαίους22. Με την εκδοχή
αυτή έρχεται σε πλήρη αντίθεση ο Γ.Θ. Μαλτέζος, μελετητής της ιστορίας των
Αθηνών, που αποδίδει την ονομασία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας…

.