ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΣ – ΟΝΟΜΑΤΟΚΡΑΤΙΑ 14ος

του Μιχάλη Δήμα

ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑ ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΟΝΟ

 

Η υπόθεση του μυθιστορήματος του Ουμπέρτο Έκο, στο Όνομα του Ρόδου, διαδραματίζεται τον 14ο αιώνα, σε κάποιο μοναστήρι Βενεδεκτίνων στην Ιταλία. Ένας Ιρλανδός, Φραγκισκανός μοναχός, οπαδός του νομιναλισμού καταφθάνει εκεί προκειμένου να εξιχνιάσει ένα φόνο. Κατά την διαμονή του στο μοναστήρι γίνεται φανερή η αντίθεσή του με τον τρόπο σκέψης του ηγούμενου, όσο και των άλλων μοναχών, που παραμένουν πιστοί στον Ακινάτη. Το μυθιστόρημα πέρα από αστυνομικό είναι και φιλοσοφικό, γιατί αναφέρεται στη διαμάχη ρεαλισμού και νομιναλισμού. Ο τίτλος μας προκαταλαμβάνει για τη νίκη του νομιναλισμού. Το ρόδο αυτό καθ’ εαυτό δεν υπάρχει. Αυτό που υπάρχει, είναι μόνο ένα γυμνό όνομα…

 Στους κόλπους του σχολαστικισμού συνυπάρχουν δύο ρεύματα σκέψης. Το επικρατέστερο βέβαια είναι αυτό των πραγματιστών ή ρεαλιστών που πάνω τους στηρίχθηκε  η σχολαστική θεολογία και το έργο του Θωμά του Ακινάτη. Το πρώτο ρήγμα σ’ αυτό το οικοδόμημα επέρχεται με την εμφάνιση των νομιναλιστών που αντιπροσωπεύονται από το μοναχικό τάγμα των Φραγκισκανών. Η διαμάχη ανάμεσα στα δύο ρεύματα είχε αρχίσει ήδη από τον 13ο αιώνα.

Η διαμάχη αυτή αφορά το κατά πόσο οι καθολικές έννοιες, δηλαδή  οι γενικές όπως π.χ. θεός, αρετή, φιλία και τόσες άλλες, υπάρχουν πραγματικά ή είναι απλώς επινοήματα του ανθρώπινου νου, δηλαδή απλά ονόματα. Έτσι για τους ρεαλιστές αυτές οι έννοιες είναι ταυτόχρονα και πραγματικές, αντικειμενικές, δηλαδή υπάρχουν και έξω από το νου του ανθρώπου και μάλιστα είναι αιώνιες και άφθαρτες. Για τους νομιναλιστές αυτές οι έννοιες είναι απλώς γυμνά ονόματα, κατασκευές του νου και  δεν υπάρχουν πραγματικά.

Ο πρώτος που επιχειρεί να πλήξει το οικοδόμημα του Θωμά του Ακινάτη είναι ο Δουν ο Σκώτος, ήδη από τον 13ο αιώνα. Αμφισβητεί την συνεργασία θεολογίας και φιλοσοφίας  για την αναζήτηση της αλήθειας και εισάγει την έννοια της διπλής αλήθειας. Με απλά λόγια, άλλη η αλήθεια για τη θεολογία και άλλη για τη φιλοσοφία.

Η οριστική ρήξη ανάμεσα στη θεολογία και τη φιλοσοφία θα συμβεί τον 14ο αιώνα από τον Γουλιέλμο Όκκαμ. Είναι αυτός που θα καταφέρει το καίριο χτύπημα στο έργο του Ακινάτη.  Με τη πλήρη αποσύνδεση της θεολογίας από τη φιλοσοφία και την κυριαρχία του νομιναλισμού, έχει ανοίξει ο δρόμος για τους νεώτερους χρόνους. Ο νομιναλισμός φέρνει στο προσκήνιο τον άνθρωπο πλέον ως άτομο και όχι ως μέλος μιας κοινότητας. Κατ’ επέκταση εισάγεται ο υποκειμενισμός στις ανθρώπινες κρίσεις και ο ωφελιμισμός ή χρησιμοθηρία στις ανθρώπινες πράξεις, κύρια χαρακτηριστικά του νεωτερικού ανθρώπου. Ο ατομισμός στον επόμενο αιώνα με το μανδύα του ανθρωπισμού θα μας φέρει στο κατώφλι των Νέων Χρόνων. Ο 14ος αιώνας αποτελεί τον προθάλαμο που θα μας οδηγήσει στην Αναγέννηση του 15ου αιώνα.